วัดพระเจดีย์ซาวหลังเป็นวัดโบราณก่อนตำนานสมัยอาณาจักรเชียงใหม่ สมัยที่ล้านนาตกอยู่ในการปกครองของพม่า ได้ใช้วัดป่าเจดีย์ซึ่งก็คือวัดเจดีย์ซาวแห่งนี้ เป็นศูนย์กลางศาสนาในนิกายอรัญวาสของพม่า คำว่า "ซาว" เป็นภาษาพื้นเมือง แปลว่า ยี่สิบ เจดีย์ซาวจึงหมายถึง เจดีย์ยี่สิบองค์ เป็นศิลปะแบบพม่าผสมศิลปะล้านนา องค์ใหญ่สุดอยู่ตรงกลาง แวดล้อมด้วยเจดีย์อีกสิบเก้าองค์
 

ด้านหลังของหมู่เจดีย์ และพระอุโบสถ เป็นที่ตั้งของอาคารพิพิธภัณฑสถานเขลางคนคร  พิพิธภัณฑ์เริ่มขึ้นจากการที่ท่านเจ้าอาวาส รวบรวมของเก่าแก่ที่เจ้าอาวาสองค์ก่อนๆ เก็บไว้ แล้วนำมาทำเป็นพิพิธภัณฑ์บนศาลาวัด โดยมีวัตถุเพียงไม่กี่ชิ้น ได้แก่ มีดดาบ ปืนคาบศิลา ด้ามพร้า และพระพุทธรูปเก่าๆ จากนั้นมีคนสนใจมาชมมากขึ้น จึงมีผู้บริจาควัตถุโบราณของเก่าแก่ที่ตนเองเก็บสะสมและสืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน
 

อาคารพิพิธภัณฑ์เป็นอาคารสองชั้น บันไดด้านหน้าที่ทอดยาวลงมา นำผู้มาเยือนขึ้นไปสู่ชั้นสอง มีครุฑไม้สักแกะสลักตัวใหญ่ ที่ได้มาจากศาลากลางหลังเก่าของเมืองลำปาง ยืนโดดเด่นเป็นสง่าหน้าประตูทางเข้า นอกจากนี้ยังมีสิ่งที่น่าสนใจต่างๆ มากมาย เช่น พระเครื่อง พระบุเงิน เงินตราและเหรียญประเภทต่างๆ ภาพถ่ายเก่า ๆ เช่น ภาพการสำรวจบริเวณวัดและพบฐานเจดีย์ ซึ่งถ่ายไว้เมื่อ พ.ศ. 2461 ขวานหิน ตลอดจนพระพุทธรูปต่างๆ ที่ได้จากเจดีย์วัดหมื่นครื้น ซึ่งหักพังลงมาในปี 2535
 

ชั้นล่าง เป็นที่เก็บรวบรวมเครื่องปั้นดินเผา ผางลาง โลหะรูประฆัง เครื่องใช้สอย เช่น ภาชนะ เครื่องประดับ ทุ่งเตาไหเป็นเตาเผาโบราณชนิดเคลือบน้ำยาสีดำและสีน้ำตาลเข้มศิลปะมอญ อายุประมาณ 700-1,000 ปี อาวุธโบราณ เช่น ดาบ หอก ขวานโลหะ เครื่องฉายภาพยนตร์ 16 มม. เกราะทำจากกระดูกสัตว์ป่า ฝีมือชาวกะเหรี่ยง หีบเหล็ก ตะเกียงเจ้าพายุ เตาเส้า สำหรับสูบลมเผาตีเหล็ก กล้องยาสูบที่ทำจากดินเผา เป็นต้น

วัตถุสิ่งของที่จัดแสดงในพิพิธภัณฑสถานเขลางคนครแห่งนี้ มีป้ายชื่อ พร้อมคำอธิบาย และจัดทำเลขทะเบียนไว้เป็นอย่างดี
 

ข้อมูลจาก:

1. การสำรวจภาคสนาม วันที่ 24 กันยายน 2546 

2. การประชุมเครือข่ายเพื่อการวิจัยและพัฒนาพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น (ภาคเหนือ)  จัดโดยศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร วันที่ 14 - 15 ตุลาคม พ.ศ. 2546  ณ โรงแรมลำปางเวียงทอง  จังหวัดลำปาง