'สวนเจ้าสบาย' การบุกเบิกเกษตรแผนใหม่แห่งแรกในภาคเหนือ เมื่อร้อยปีที่แล้ว

หากใครได้ไปเยี่ยมเยือนพระตำหนักดาราภิรมย์  นอกจากจะได้เห็นความงดงามของสถาปัตยกรรมของอาคารพระตำหนักแล้ว  คงจะสังเกตเห็นป้ายไม้ที่ปักอยู่ด้านข้างพระตำหนักมีตัวอักษรเขียนไว้ว่า “สวนเจ้าสบาย”  ซึ่งเป็นชื่อที่เสด็จในกรมพระนครสวรรค์วรพินิต ประทานไว้ให้กับสวนทดลองการเกษตรแผนใหม่ของพระราชชายาเจ้าดารารัศมี 

กล่าวได้ว่าโครงการหลวงที่เรารู้จักกันดีในปัจจุบัน   พระราชชายาเจ้าดารารัศมีท่านทรงเคยริเริ่มแนวคิดคล้ายกันนี้ไว้เมื่อเกือบ ร้อยปีที่แล้ว  ในขณะนั้นถือเป็นก้าวย่างสำคัญในด้านการเกษตร  อันจะนำไปสู่การสร้างชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีให้กับพสกนิกร  แม้จะยังไม่ทันขยายผลและประสบผลตามที่พระองค์ได้ตั้งพระทัยไว้ก็ตาม

เหตุแห่งสวนเจ้าสบาย

เมื่อพระราชชายาเจ้าดารารัศมี เสด็จคืนเมืองเชียงใหม่ เมื่อปี พ.ศ. 2457  สี่ปีล่วง หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต  ถือเป็นความเปลี่ยนแปลงสำคัญทั้งในชีวิตของพระราชชายาฯ เอง ที่ได้เสด็จคืนบ้านเกิด หลังจากที่ถวายตัวรับราชการฝ่ายใน  ใต้ร่มพระบารมีพระพุทธเจ้าหลวง  เป็นเวลากว่า 28  ปี หลังจากการเสด็จกลับมาเชียงใหม่ในครั้งนี้   ท่านเป็นผู้บุกเบิกสิ่งใหม่ๆ หลายประการที่เป็นประโยชน์ต่อพสกนิกรในภาคเหนือขณะนั้น   หนึ่งในนั้นที่สำคัญ คือเรื่องการเกษตร

ที่จริงแล้ว พระราชชายาเจ้าดารารัศมี  โปรดการปลูกพืชพันธุ์ต่างๆ มานานแล้วตั้งแต่ประทับที่กรุงเทพฯ   จนเมื่อกลับคืนเชียงใหม่  ท่านได้ทดลองปลูกกุหลาบพันธุ์ใหม่  ต่อมาเป็นที่รู้จักกันโดยทั่วไปภายใต้นาม  “กุหลาบจุฬาลงกรณ์”   เนื่องจาก พระองค์ทรงเป็นสมาชิกสมาคมกุหลาบแห่งอังกฤษ จึงได้พันธุ์ใหม่ๆ จากสมาคมฯ มาทดลองปลูกมากมายหลายพันธุ์  แต่พันธุ์ที่โปรดที่สุด เป็นกุหลาบดอกใหญ่ สีชมพู กลิ่นหอมเย็น ทรงตั้งชื่อถวายเป็นพระบรมราชานุสรณ์ว่า “จุฬาลงกรณ์”  ซึ่งจัดว่าอยู่ในกลุ่มกุหลาบสมัยเก่า มีจำนวนกลีบประมาณ  45 กลีบ ขนาดดอก 12-15 เซ็นติเมตร  ลักษณะพิเศษคือ หอมจัด  ไม่มีหนาม  ดอกใหญ่มาก  เจริญเติบโตเร็ว

เมื่อทรงประทับที่เชียงใหม่  พระองค์เสด็จพระดำเนินเยี่ยมเยียนพสกนิกรในภาคเหนือทั้งในเมือง
เชียงใหม่ และท้องถิ่นทุรกันดาร ไปถึงแม่ฮ่องสอน  ได้ทอดพระเนตรวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของผู้คนทั้งหลากหลายชาติพันธุ์ ทั้งยากดีมีจน  จนเมื่อในปลายพระชนม์ชีพ  ท่านเสด็จออกไปปลูกตำหนักประทับที่อำเภอแม่ริม นอกเมืองเชียงใหม่ ที่ชื่อ “ตำหนักดาราภิรมย์”  

เนื่องจากโปรดความสงบ  และตั้งพระทัยที่จะทำสวนทดลองการเกษตรแผนใหม่ในที่ดินผืนนี้  เพื่อเป็นตัวอย่างแก่ราษฎรทั่วไป นำไปปรับใช้เพิ่มผลิตของตนเอง  โดยเสด็จในกรมพระนครสวรรค์วรพินิต ประทานชื่อว่าสวนแห่งนี้ว่า “สวนเจ้าสบาย” ให้คล้องกันกับชื่อ หาดเจ้าสำราญที่เพชรบุรี  ทั้งนี้ได้สละทรัพย์ส่วนพระองค์ซื้อเครื่องมือเครื่องใช้ในการทำสวน และพืชพันธุ์ต่างๆ  จ้างผู้ที่เคยเป็นครูโรงเรียนกสิกรรม มาเป็นหัวหน้าทำที่สวนเจ้าสบาย อำเภอแม่ริม

ความทรงจำจากผู้ใกล้ชิด

เจ้าแสงดาว  ณ เชียงใหม่ ภริยาเจ้าแก้วมงคล  ณ เชียงใหม่ ผู้ที่ได้ใกล้ชิดกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมี ในช่วงปลายพระชนม์ชีพ ได้กล่าวถึงพระดำริของพระองค์เกี่ยวกับการหาพื้นที่จัดสร้างสวนทดลองการ เกษตรในสวนเจ้าสบายไว้ว่า

“...ทรงวางโครงการที่จะสร้างสวนทดลอง ขึ้นเป็นแบบอย่างแก่ชาวเชียงใหม่ก่อน  โดยให้โปรดให้พระทวีประศาสน์ ซึ่งเป็นนายอำเภอแม่ริมขณะนั้น  เจรจากับเจ้าของที่ดินที่อยู่หลังที่ว่าการอำเภอแม่ริมจากผู้ที่ยินดีจะขาย ถวายรวมกันเป็นที่ดินผืนเดียว  เหตุที่พระองค์มีพระประสงค์ที่จะใช้ที่ดินหลังที่ว่าการอำเภอแม่ริม เป็นสวนทดลองทางการเกษตรนั้น เพราะว่าพื้นที่ดินบริเวณนั้นมีน้ำบริบูรณ์สะดวกแก่การปล่อยน้ำเข้าร่องผัก โดยไม่สิ้นเปลืองแรงงานมากนัก กอร์ปกับพื้นที่ดินในบริเวณนั้นเป็นที่ดินที่อุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การ เกษตรกรรมด้วย  เมื่อพระทวีประศาสน์  ได้จัดการให้เป็นไปตามประสงค์แล้ว  พระองค์โปรดให้ก่อสร้างตำหนักสำหรับประทับขึ้นในบริเวณพื้นที่นั้น ...”

ท่านผู้หญิงฉัตรสุดา  วงศ์ทองศรี  พระนัดดาผู้ใกล้ชิดกับพระราชชายาฯ อธิบายภาพสวนเจ้าสบายในตอนนั้นไว้น่าสนใจว่า

“พระ ราชชายาฯ นับเป็นบุคคลแรกที่บุกเบิกอำเภอแม่ริม ที่จริงอยูห่างจากเชียงใหม่ไป 14 กิโลเท่านั้น แต่ตอนนั้นต้องใช้เวลาถึงครึ่งวันจึงจะถึง  ท่านทรงบุกเบิกทำสวนกะหล่ำปลี  สอนชาวบ้านโดยเอาครูโรงเรียนกสิกรรมซึ่งเป็นญาติกัน ชื่อเจ้าชื่น  สิโรรส มาไว้ที่วังสวนเจ้าสบาย บุกเบิกที่ให้เป็นสวนกะหล่ำ...”

เจ้าเครือแก้ว ณ เชียงใหม่ ต้นห้องของพระราชชายาฯ  เล่าถึงบรรรยากาศของสวนเจ้าสบายไว้ว่า

“ด้าน ใต้ของตำหนักเป็นสวนผักนานาชนิด รวมทั้งแคนตาลูป ซึ่งสมัยนั้นเรียกว่าแตงลายฝรั่งเพราะผิวขระขระ  ตอนกลางคืนพระราชชายาฯ ท่านยังเคยลงไปหาหนอนด้วยพระองค์เอง แตงของท่านงามมาก ทรงเคยเอาไปถว่ายเสด็จในกรมกำแพงเพ็ชรที่กรุงเทพฯ  เวลาเสด็จในกรมมีเลี้ยงดินเนอร์ทำไอศกรีมใส่ในแตงที่ผ่าปอกเปลือกเอาไส้ออก แล้ว...ท่านยังให้ปลูกหน่อไม้ฝรั่ง เชอรี่ บีทรูท แครอท กะหล่ำปลีสีม่วง ข้าวโพดพันธุ์ฝรั่ง  แล้วท่านก็ได้เอาพันธุ์ไปแจกชาวบ้าน  ท่านยังให้ทดลองปลูกมะขามหวาน  ลางสาด มังคุดและแอปเปิ้ลด้วย”

ความทรงจำเกี่ยวกับพระตำหนักดาราภิรมย์และสวนเจ้าสบาย  ของเจ้าประกายแก้ว ณ เชียงใหม่ ธิดาเจ้าแก้วมงคล และเจ้าแสงดาว  ณ เชียงใหม่

“…พระองค์ท่านทรงพระสำราญกับการปลูกดอกไม้ พืชผักและผลไม้ยืนต้นไว้มากมาย อาทิเช่น
ดอกลำดวน  ปลูกเป็นแถว 2 แถว ระหว่างขอบสนามด้านตะวันออกของตัวตำหนัก กับประตูชั้นในด้านตะวันออกเป็นทางยาวขนานกับถนนจากประตูชั้นใน เข้าสู่ด้านหน้าของตัวพระตำหนักดอกกุหลาบ  ทั้งพันธุ์ต่างประเทศและพันธุ์พื้นเมือง รวมทั้งกุหลาบมอญ ปลูกเป็นระยะที่สนามหน้าพระตำหนัก บริเวณน้ำพุรูปดาว...

ส่วน ผลไม้ ก็ทรงปลุกไว้หลายชนิด แต่ไม่ทันได้เห็บผลก็มาด่วนสิ้นพระชนม์เสียก่อน ผู้ที่ได้ตักตวงความอร่อยของผลก็คือ ทายาทผู้รับมรดกสวนนี้จากพระองค์ทรงปลูกไว้เป็นระยะ ดังนี้เงาะ ต้นที่อยู่หน้าพระตำหนักเป็นของที่ได้รับพระราชทานจากพระพุทธเจ้าหลวง (ขณะนี้ พ.ศ. 2521 เงาะต้นนั้นแห้งตาย นานแล้ว เพราะขาดผู้ดูแลและให้ความสำคัญ) ส่วนอีกหลายต้นได้พันธุ์จากสวนฝั่งธน ปลูกสลับกับต้นลิ้นจี่ด้านหลังพระตำหนัก  ลิ้นจี่ อยู่ทางด้านใต้ของตัวพระตำหนัก รอบบ่อรูปไข่ ซึ่งเป็นที่รวมของน้ำอันไหลมาจากบ่อซักผ้าสี่เหลี่ยมทรงได้รับพันธุ์จาก เมืองจีน...ต้นปาล์ม  ซึ่งคนเมืองเรียกว่า มะก๊อแกง ผลใช้รับประทานเมื่อสุกแล้ว อยู่ข้างประตูชั้นในด้านตะวันออก ซึ่งเป็นทางออกสู่ประตูใหญ่ข้างอำเภอแม่ริม...”

เจ้าชื่น  สิโรรส เป็นพระญาติและเป็นครูในโรงเรียนฝึกหัดครูกสิกรรมประจำมณฑลพายัพ  ที่พระองค์ได้โปรดให้มาเป็นหัวหน้าดำเนินการทดลองปลูกพืชพันธุ์ทางการเกษตร เพื่อทรงหวังช่วยพัฒนาการเกษตรในภาคเหนือ  เนื่องจากเมื่อกว่า 80 ปีที่แล้วนั้น  ชาวบ้านที่ทำการเกษตรส่วนใหญ่เป็นการทำเพื่อยังชีพ และยังมิได้ใช้เทคโนโลยี หรือเครื่องทุ่นแรงเพื่อนำมาใช้เพิ่มเพิ่มผลผลิตแต่อย่างใด    เจ้าชื่น สิโรรส เล่าถึงสภาพการเกษตรในยุคนั้นไว้ว่า

“ท่านก็เห็นด้วยใน การที่จะใช้เครื่องมือเครื่องใช้ในการทำสวนที่ทันสมัย เพราะเราจะเราทำการเกษตรแผนใหม่ คือ ทำตามหลักวิชาที่ได้ศึกษามา  โดยเฉพาะเครื่องมือทุ่นแรง เวลานั้น พ.ศ. 2470 เครื่องมือทุ่นแรงชนิดใช้แรงสัตว์ฉุดลากเช่น ไถ คราด มีขายแล้ว  แต่ชาวเกษตรไทยเรายังไม่รู้จักใช้  บริษัทที่นำเครื่องมือทุ่นแรงนี้มาขายครั้งแรกที่กรุงเทพฯคือ บริษัทบาโรเบราส์  เจ้าของเป็นชาวเยอรมัน แต่เครื่องมือที่นำมาขายเป็นที่ทำในอเมริกา  ที่อเมริกาเขาใช้ม้าลากไถ  แต่เราเอามาใช้แรงควายวัวที่เชียงใหม่  สวนเจ้าสบายเป็นแห่งแรกที่นำเครื่องมือทำสวนด้วยเครื่องมือทุ่นแรงที่ใช้แรง สัตว์มาใช้ เครื่องมือทุ่นแรงที่ใช้แรงเครื่องยนต์ เพิ่งจะมีขึ้นเมื่อประมาณ 30 กว่าปีมานี้เอง”

ในตอนนั้นเมืองไทยต้องนำเข้ากะหล่ำปลีจากเมืองจีน  สวนเจ้าสบายจึงริเริ่มปลูกพืชเมืองหนาว และพืชที่ปลูกครั้งแรกและปลูกจำหน่ายคือ กะหล่ำปลี  ได้ทรงเคยปรึกษากับหม่อมเจ้าสิทธิพร  กฤดากร เจ้าของฟาร์มบางเบิดในขณะนั้น ถึงเรื่องเมล็ดพันธุ์กระหล่ำปลี และทรงขอให้หม่อมเจ้าสิทธิพร ทรงสั่งเมล็ดพันธุ์กระหล่ำปลีจากต่างประเทศมาให้เจ้าชื่น  สิโรรส ทดลองปลูกในแปลงทดลองจนได้ผลได้  แล้วโปรดให้ขยายพันธุ์และแจกจ่ายชาวบ้านไปทดลองปลูกจนมีการปลูกกะหล่ำปลีกัน แพร่หลายในเชียงใหม่  ทำให้ไม่ต้องซื้อจากกรุงเทพฯ

นอกจากจะไม่ต้องซื้อกะหล่ำปลีจากกรุงเทพฯแล้ว  เจ้าชื่น สิโรรส เล่าว่า ท่านยังตั้งพระทัยจะปลูกส่งกรุงเทพฯ ด้วย โดยวางแผนปลูกให้มากพอเพื่อขึ้นตู้รถไฟไปขาย  แต่เนื่องจากปลูกเป็นแต่ขายไม่เป็น  การค้ากะหล่ำปลีส่งไปกรุงเทพฯ ครั้งเดียวต้องเลิก เนื่องจากพ่อค้าผักสดคนจีนที่กรุงเทพฯ ไม่รับซื้อ เมื่อไปปรึกษาเจ้าหน้าที่ควบคุมการค้า  ก็บอกว่าการค้าผักสดอยู่ในอิทธิพลพ่อค้าจีนไม่มีทางสู้

นอกจากกะหล่ำปลีแล้ว  ยังทรงริเริ่มเปลี่ยนแปลงพันธุ์ถั่วสิสงพื้นเมือง  ซึ่งจะต้องขุดดินเก็บฝักตามรากทีละฝัก มาเป็นพันธุ์ของกรมเกษตร  ซึ่งดีกว่าและขยายพันธุ์ไปอย่างกว้างขวาง และยังโปรดให้ทดลองปลูกลำไย และฝ้ายพันธุ์ดี ที่กรมเกษตรส่งมาถวาย แต่ยังไม่ทันได้เผยแพร่แก่ประชาชน ก็สิ้นพระชนม์เสียก่อนในวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2476 รวมพระชนมายุ  60 พรรษา 3 เดือน 13 วัน  นับจากนั้นสวนเจ้าสบายก็มิได้มีใครสานงานต่อ

จากสวนเจ้าสบายสู่พิพิธภัณฑ์

ปี พ.ศ. 2492 จุฬาลงกร์มหาวิทยาลัยได้ซื้อที่ดินที่เป็นที่ตั้งของพระตำหนักดาราภิรมย์และ สวนเจ้าสบาย  จากทายาท ต่อกรมตำรวจได้ขอยืมใช้ทิ่ดินแปลงนี้จากจุฬาฯ เพื่อใช้เป็นที่ตั้งค่ายดารารัศมี ของตำรวจตระเวณชายแดน   เนื่องจากหน่วยงานตำรวจตระเวณชายแดนได้เข้าใช้พื้นที่นี้มานาน มีการปรับพื้นที่เพื่อสร้างอาคารและสิ่งก่อสร้างต่างๆ จนไม่เหลือเค้าโครงของสวนเจ้าสบายแต่อย่างใด 

จากเอกสารและสภาพพื้นที่ปัจจุบัน  สันนิษฐานได้ว่า บริเวณสวนเจ้าสบายประกอบด้วย  ส่วนแปลงทดลองเกษตรอยู่ทางด้านทิศเหนือ  ส่วนสวนไม้ดอก ไม้ประดับอยู่ด้านทิศตะวันออก ทางทิศใต้และทิศตะวันตกจะเป็นสวนผลไม้หรือสวนครัว

เนื่องจากอาคารพระตำหนักเริ่มทรุดโทรม ปี พ.ศ. 2541 จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย จึงเข้ามาดำเนินการบูรณะเพื่อเตรียมทำเป็นพิพิธภัณฑ์  และสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จเปิดพิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์ เมื่อวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2542 ซึ่งตรงกับวันสิ้นพระชนม์ครบปีที่ 66 ของพระราชชายาเจ้าดารารัศมี

ข้อมูลจาก

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ดารารัศมี สายใยรักสองแผ่นดิน. ที่ระลึกในพิธีเปิดพิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์ 9 ธันวาคม 2542. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2547.

จิรชาติ สันต๊ะยศ. “สวนเจ้าสบาย : โครงการหลวงส่วนพระองค์พระราชชายาเจ้าดารารัศมี” เอกสารดิจิตอล(พิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์).

นงเยาว์  กาญจนจารี. ดารารัศมี พระประวัติพระราชชายา เจ้าดารารัศมี. อนุสรณ์เนื่องในงานฉลองพระอนุสาวรีย์พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ค่ายดารารัศมี จังหวัดเชียงใหม่ วันที่ 27 มกราคม 2533.

สำรวจภาคสนามวันที่ 17 พฤษภาคม 2555

หมายเหตุ: ปรับปรุงจากบทความ  ปณิตา สระวาสี .“สวนเจ้าสบาย” ใน ภูมิรู้สู้วิกฤต. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, 2555.
 

รีวิวของพิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์